بیستویکم فوریه (دوم اسفند) را یونسکو به عنوان روز جهانی زبان مادری انتخاب کرده است؛ فرصت خوبی برای یاد کردن از کسانی که زبان مادریشان با زبان مسلط و رسمی جامعهای که در آن به سر میبرند متفاوت است؛ کسانی که زبانشان زبان «اقلیت» است. بهویژه وقتی به یاد بیاوریم که در جهانی زندگی میکنیم که ۴۰ درصد از بیش از هفت هزار زبان موجود در آن، در معرض انقراض هستند.
بسیاری از این زبانها با سیاستهای تبعیضآمیز یا بیتوجهی نهادهای رسمی حاکم بر جوامع مختلف و برخی با اولویتبندیهای خانوادهها که میپندارند فرزندانشان با دوری از زبان خانگی، هر چه سریعتر و بیشتر به زبان مسلط و رسمی جامعه پیوند خواهند خورد، در معرض محو شدن – نه تنها از آموزش که از زندگی روزانه و در نهایت از حافظهی انسان- هستند.
و واقعیت ساده اما تلخ این است که اگر در هیچ جای جهان به زبان مادری شما صحبت نشود، این زبان در نهایت خواهد مُرد. ۲۱ فوریه هر سال موقعیتی است برای به یاد آوردن ضرورت و اهمیت درک و احترام به زبانها و فرهنگهای همنشین با آنها، روزی برای دوباره و دوباره سخن گفتن از ضرورت احترام به تنوع زبانی و فواید آموزش چندزبانه.
آنچه میخوانید گزارشی است از نشست آنلاین دکتر کیمو کاسانن، مشاور ارشد کارگروه آموزش چند زبانهی آسیا – پاسیفیک وابسته به یونسکو با جمعی از معلمان ایرانی که دربارهی زبان مادری و اهمیت آموزش به این زبان به بحث و گفتوگو نشستهاند. این جلسهی پرسش و پاسخ در ادامهی وبینار «آموزش به زبان مادری؛ چرا و چگونه؟» بود که سال گذشته توسط مدرسهی پژواک برگزار شده بود:
یک افسانهی رایج: تأثیر منفی آموزش زبان مادری بر یادگیری زبان رسمی
آنچه نه فقط در بین جمعیت رو به افزایش خانوادههای مهاجر جهان که حتی در میان شماری از خانوادههایی که در کشور خود اما با زبان مادری متفاوت با زبان رسمی زندگی میکنند رواج دارد این است: با بچه در خانه به زبان بیرون حرف بزن که بعدا مشکلی در در یادگیری زبان و تحصیل رسمی پیدا نکند.
اما کیمو کاسانن در نشست خود با معلمان ایرانی اول از همه به نقل قولی از پروفسور جیم کامینز که او را «پدر همهی تحقیقات آموزش چند زبانه» میداند، اشاره میکند: «امروز دستاوردهای پژوهشی آن قدر هستند که نمیتوان اهمیت و مشروعیت آموزش چند زبانه برای دانشآموزانی که در اقلیت هستند و دانشآموزان به حاشیهراندهشده را انکار کرد.»
کاسانن با تحلیل پژوهشی که در طول یازده سال در مدارس آمریکا و بر روی نتایج تحصیلی بیش از ۴۲ هزار دانشآموز با پیشینهی مهاجرت انجام شده بر درستی چنین نقل قولی صحه میگذارد. بر اساس این تحقیق همهی این دانشآموزان که از کلاس اول تا کلاس یازدهم دنبال شدهاند، در ابتدا سطح نمرات پایینتری در زبان انگلیسی نسبت به دانشآموزان انگلیسیزبان دارند اما گروهی از آنها در سالهای ششم و هفتم مدرسه به سطح دانشآموزان خانوادههای آمریکایی میرسند و بعد در کلاسهای دهم و یازدهم نمرات درس انگلیسیشان به صورت صعودی از همکلاسیهای آمریکاییشان هم بالاتر میرود. این گروه از دانشآموزان کسانی هستند که زبان مادری خود را آموختهاند و چندزبانه درس میخوانند.
کاسانن تاکید میکند که این تحقیق نشان میٔدهد آموزش به زبان اول یا خانگی باعث افت تحصیل نمیشود، بلکه به یادگیری زبانهای دیگر (زبان رسمی، ملی یا زبان خارجی) کمک میکند.
تاثیر مثبت آموزش زبان مادری، بسی فراتر از آنچه فکر میکنید
کیمو کاسانن در پاسخ به پرسش یکی از حاضران که آیا تاثیر مثبت یادگیری زبان مادری صرفا محدود به موفقیت در یادگیری زبانهای دیگر است، میگوید که نتایج این تحقیق دربارهی همهی درسها یکسان است و فقط دربارهی یادگیری زبان نیست. اما بر اثر مثبت آموزش زبان مادری بر درس زبان انگلیسی تبه طور مشخص اکید شده است چون معمولا نگرانی والدین این است که آموزش چند زبانه باعث شود فرزندانشان زبان رسمی را بهخوبی یاد نگیرد.
به گفتهی او تحقیقات نشان میدهند که مخصوصا وقتی یادگیری دروسی مثل علوم و ریاضی به زبان مادری بوده، نتیجهی یادگیری بسیار بهتر بوده است چرا که در این دروس با مفاهیم انتزاعی مواجه هستیم و آموزش آنها به زبان مادری مؤثرتر بوده است.
تحقیقی هم که در انگلستان انجام و نتایجش در ماه فوریه امسال منتشر شده، بر رابطهی بین موفقیت تحصیلی و هویت چندزبانهی دانشآموزان پرتو میافکند. در این مطالعه که بر حدود ۸۰۰ دانشآموز در سراسر انگلستان انجام شده، مشخص شده است که بین موفقیت در آزمون «گواهی عمومی آموزش ثانوی» (GSCE) و «هویت چند زبانه» ارتباط وجود دارد. این تحقیق که زیر نظر دانشگاه کمبریج انجام شده نشان میدهد، دانشآموزانی که خود را چندزبانه میدانند عموماً از دانشآموزان دیگر عملکرد بهتری دارند، اما نه فقط در دروسی مانند زبان فرانسوی یا اسپانیایی، بلکه در دروس غیرزبانی از جمله ریاضیات، جغرافیا و علوم. این نتیجه حتی دربارهی دانشآموزانی که نمیتوانستند زبان مادری را بهراحتی صحبت کنند هم صادق است.
این تحقیق البته پا را فراتر از دانستن چند زبان به شکل سنتی میگذارد و میگوید حتی آشنایی با زبان اشاره نیز تاثیر مثبتی بر نتایج آموزشی دارد.
نقش خانوادهها در فقدان آموزش رسمی چند زبانه و نمونهی درخشانِ فیلیپین
کیمو کاسانن بر اهمیت نقش خانوادهها در آموزش چندزبانهی فرزندان در جوامعی مثل ایران که آموزش رسمی چندزبانه در دسترس نیست تاکید میکند. او با بیان این که در چنین شرایطی زنده نگه داشتن زبان مادری و رساندن آن به نسلهای بعدی برعهدهی خانوادههاست میگوید که این آموزش زبانی به مکالمه محدود نمیشود بلکه در زبانهایی که الفبا دارند زبانآموزی باید به معنی سوادآموزی به زبان مادری و توانایی خواندن و نوشتن به زبان مادری باشد.
او میگوید هر چه خانوادهها بیشتر اصرار داشته باشند که فرزندانشان به زبان مادری خود صحبت کنند، سوادآموزی به زبان مادری نیز ممکنتر خواهد بود. به گفتهی او ممکن است در سالهای اول رشد و آموزش برای خانوادهها وضعیت نگرانکننده باشد اما در طولانی مدت اثرات مثبت این شیوه برایشان مشخص خواهد شد.
او از فیلیپین به عنوان نمونهای موفق از نقش خانوادهها در ایجاد تغییرات اساسی در سیاستهای رسمی یاد میکند. در فیلیپین با ۱۷۰ زبان مختلف، اصرار والدین به آموزش زبان مادری در خانه و مشخص شدن نتایج مثبت آن، نقشی بسزا در تغییر سیاستهای آموزشی داشت. هماکنون در فیلیپین آموزش در مهدکودکها تا کلاس سوم دبستان به زبان مادری بچهها انجام میشود.
حالا بیایید در هر کجای جهان که هستیم، در روز جهانی زبان مادری یک بار دیگر این نکات را مرور کنیم:
- یادگیری به زبان مادری باعث افت تحصیلی نمیشود، بلکه به یادگیری زبانهای دیگر کمک میکند.
- آنچه به زبان مادری میآموزسم به سایر زبانها منتقل میشود.
- زبان مادری به دانشآموزان این فرصت را میدهد که از همان روز اول مدرسه، محتوای آموزشی را یاد بگیرند.
- تقویت زبان مادری به عملکرد بهترِ دانشآموزان در مدرسه کمک میکند.
- استفاده از زبان مادری به والدین کمک میکند مشارکت بیشتری در آموزش فرزندانشان داشته باشند.
- آموزش چندزبانه مهارتهای فکری را تقویت میکند، خلاقیت را ارتقا میدهد و انعطافپذیری و تطبیقپذیری دانشآموزان را بالا میبرد.
متن وبینار «آموزش به زبان مادری؛ چرا و چگونه؟» را اینجا بخوانید.