جهان دارد سومین زمستان همه‌گیری ویروس کرونا را زندگی می‌کند. آمار متغیر مبتلایان، درمان‌شدگان، فوتی‌ها، بیمارستان‌های خالی یا انباشته از موارد ابتلا… حالا سه سال است که نه تنها بخشی از اخبار که واقعیت زیسته‌مان را تشکیل می‌دهند. درست در همین روزهای همه‌گیری که به نظر می‌رسد یافتن یا ساختن چشم‌اندازی برای زندگی‌‌های شخصی‌مان مشکل‌تر شده، جهان نیز بیش از همیشه با واقعیت رو به رو شده است؛ این واقعیت که برای در امان نگه داشتن زندگیِ آینده از اختلال‌های بیشتر نیازمند اقداماتی فوری است؛ اقداماتی فوری اما بلندمدت و همراه با تفکر استراتژیک.
در میان این اقدامات، آموزش نقشی حیاتی دارد اما همه‌گیری کرونا نشان‌مان داد که آموزش و سیستم آموزشی در سطح جهان نیز تا چه میزان شکننده است. بر اساس آمار سازمان ملل متحد در اوج همه‌گیری کووید-۱۹، یک میلیارد و ۶۰۰ میلیون دانش‌آموز از تعطیلی مدارس در سراسر جهان متأثر شدند.
گزارشی که سازمان یونسکو با عنوانِ «تجسم آینده با هم؛ یک قرارداد اجتماعی جدید برای آموزش» در نوامبر ۲۰۲۱ (آبان۱۴۰۰) منتشر کرد درواقع سندی است که هر چند تدوین آن پیش از شیوع ویروس کرونا در جهان کلید خورد اما شاید در بهترین زمان ممکن منتشر شد، درست زمانی که شیوع کرونا نه تنها شکنندگی سیستم آموزشی، که موفق نبودن آن در ساختن آینده‌ای پایدار و صلح‌آمیز را هم نشان‌مان داده بود.
گزارش یونسکو بعد از ۲۵ سال
سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد (یونسکو) در سال ۱۹۴۵ و پس از سال‌های سیاه جنگ جهانی دوم با این شعار که «از آن‌جایی که جنگ‌ها در ذهن مردان و زنان آغاز می‌شوند، در ذهن مردان و زنان است که باید دفاع از صلح ایجاد شود» آغاز به کار کرد. وظیفه‌ی بازسازی سیستم‌های آموزشی ویران‌شده در طول جنگ جهانی دوم از جمله وظایفی بود که یونسکو در آن زمان برای خود تعریف کرد.
حالا بیش از ۷۵ سال بعد، یونسکو با گزارش «ضرورت بازبینیِ آینده و نقش آموزش در قرارداد اجتماعی جدید» به دنبال آن است که توجه جهان را به یک پرسش جلب کند: چه‌گونه دانش و یادگیری می‌تواند آینده‌ی بشریت و کرهی زمین را متحول کند؟
جان کلام یونسکو در این گزارش این است که آموزش و پرورش چیزی بیش از پاسخ‌گویی به دنیای در حال تغییر در چنته دارد و می‌تواند وضعیت جهان را که به طور فزاینده‌ای از نابرابری‌ها و پراکندگی‌های اجتماعی، افراط‌گرایی‌های سیاسی و پیامدهای ویران‌گر تغییرات آب و هوایی و همه‌گیری ویروس کرونا رنج می‌برد، بهبود بخشد.
در گزارش اخیر یونسکو که آماده‌سازی آن دو سال طول کشیده و بر اساس مشاوره با بیش از یک میلیون نفر در سراسر جهان تهیه شده، از دولت‌ها، موسسات، سازمان‌ها و شهروندان دعوت می‌شود تا قرارداد آموزشی جدیدی را سر و سامان دهند شکل دهند که به ساختن آینده‌ای پایدار، صلح‌آمیز و عادلانه یاری برساند. قراردادی که هدف آن بازسازی روابط انسان‌ها با یکدیگر، با کرهی زمین و با فناوری است و فرصتی تازه برای ترمیم بی‌عدالتی‌های گذشته و تغییر آینده فراهم می‌آورد.
یونسکو در نزدیک به هشت دهه فعالیت خود، سه گزارش جهانی مفصل را برای بازنگری در نقش آموزش در بزنگاه‌های حساسِ جهانی منتشر کرده است. اولین گزارش با عنوان «یادگیری برای بودن: دنیای آموزش امروز و فردا» (Learning to Be: The World of Education Today and Tomorrow) در سال ۱۹۷۲ منتشر شد و سپس گزارش «گنج درون» (The Treasure Within) در سال ۱۹۹۶.
اکنون بیست و پنج سال بعد از انتشار آخرین گزارش یونسکو، جهان به شکل غیرقابل تصوری تغییر کرده است و اگر قرار باشد گزارش تازه‌ی یونسکو تنها یک چیز به ما بیاموزد، آن یک چیز ای بسا همین نکته باشد که آینده‌ی انسان به آینده‌ی کرهی زمین بستگی دارد و هر دوی اینها در معرض خطراند. پس باید فورا دست به کار شویم.
بازماندنِ دختران افغانستانی از تحصیل؛ موضوعی جهانی
حالا در سومین زمستان کرونازده‌ی جهان، چهارمین روز جهانی آموزش هم فرا رسیده است. در سال ۲۰۱۸ با قطعنامه‌ی مجمع عمومی سازمان ملل متحد، ۲۴ ژانویه به عنوان روز جهانی آموزش انتخاب شد. روز جهانی آموزش امسال به رهبری یونسکو و با موضوع «تغییر مسیر، تغییر آموزش» گرامی داشته می‌شود.
روز جهانی آموزش امسال قرار است روزی باشد برای گفت‌وگو درباره‌ی تقویت آموزش به نفع همه‌ی جامعه، محافظت از سیاره‌ی زمین، هدایت تحولات دیجیتال، حمایت از معلمان و شکوفا کردن پتانسیل هر فرد برای کمک به رفاه جمعی و خانه‌ی مشترک ما انسان‌ها در سراسر جهان، همه‌ی ما انسان‌هایی که بر اساس ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر قرار است حق‌مان برای دسترسی به آموزش و پرورش بی‌هرگونه تبعیضی تضمین‌شده باشد.
آنتونی نووآ، استاد دانشگاه لیسبون و از دست‌اندرکاران گزارش اخیر یونسکو در گفت‌وگو با پادکست آموزشیِ FreshED با تاکید بر این‌که آموزش امری برای همه‌ی سنین است، می‌گوید این گزارش در پی ایجاد یک اتحاد آموزشی بین‌المللی است که در آن به افرادی که در پی تبعیض سیستماتیک از سیستم‌های آموزشی بیرون مانده‌اند به عنوان مسئولیتی برای همه‌ی جهان نگاه شود. او می‌گوید در چنین فضایی است که مساله‌ی تحصیل دختران افغانستان، مساله‌ی کل جهان می‌شود. دختران افغانستان از شهریور امسال (سپتامبر ۲۰۲۱) با قدرت گرفتنِ دوباره‌ی طالبان در این کشور، از رفتن به مدرسه منع شده‌اند.
تبعیض در نظام آموزشی ایران
در ایران سال‌هاست که گروه‌های مختلف جنسیتی، دینی و مذهبی، ملیتی و قومیتی، صنفی و … از تبعیض در نظام آموزشی ایران شکایت دارند. تبعیض علیه زنان مثل سهمیه‌بندی دانشگاه‌ها و اصلا چرا راه دور برویم، همین حذف عکس دختربچه‌ها از روی جلد کتاب ریاضی سوم دبستان که سال پیش انجام شد، یا تبعیض آموزشی علیه بهاییان، اهل سنت، دراویش، … فقط نمونه‌های شناخته‌شده‌تر انواع تبعیض در نظام آموزشی ایران هستند. همه‌گیری کرونا نیز دست در دست شرایط اقتصادی نابسامان کشور شکاف دسترسی به آموزشِ با کیفیت را در بین اقشار مختلف جامعه بیشتر کرده است.
در این میان معلمان در شهرهای مختلف ایران در چند ماه گذشته به یکی از گروه‌های فعال برای مطالبه‌ی حقوق برابر آموزشی و صنفی تبدیل شده‌اند. آنها در حالی در تجمعات‌شان از تبعیض علیه خود سخن گفته‌اند که خواهان آموزش رایگان برای دانش‌آموزان‌شان نیز بوده‌اند.
حرکت معلمان ایران برای رفع تبعیض علیه خود و دانش‌آموزان‌شان مصداقی از جهانی بودن رویای آینده‌ی آموزش بدون تبعیض است که در گزارش یونسکو بازتاب یافته است.
چند پیشنهاد برای کلاس درس بدون تبعیض
اگر معلم هستید این پیشنهادها مخصوص شماست. این پیشنهادها راه‌کارهایی کوچک است که به شما کمک می‌کند در کلاس درس خودتان، آن‌جا که فضا متعلق به شماست، تا حد امکان یک محیط آموزشی خالی از تبعیض بسازید.
۱- استانداردهای رفتار در کلاس را از ابتدا به‌روشنی برای دانشآموزان تعریف کنید
- خشونت از هر نوع آن، مجاز نیست
- استفاده از الفاظ همراه با نفرت و بددهنی و فحاشی مجاز نیست
- به وسایل یکدیگر احترام بگذارید، آنها را نشکنید و به زور نگیرید
- همه در کلاس حق دارند احساس امنیت و احترام کنند
- هر کس حق دارد نظر خودش را بیان کند و نظرش شنیده شود
۲- این استانداردها را به طور مداوم اجرا کنید
اجرای مقرراتی که وضع شده به اندازه‌ی وضع‌شان مهم است. اگر دانش‌آموزی یکی از این مقررات را شکست به او مقررات را یادآوری کنید و عواقبی را برای تکرار کار خطا در نظر بگیرید بدون آن‌که باعث انگ‌زنی به او در کلاس شوید. برای مثال اسم او را روی تخته ننویسید و به نوشتن اسمش در دفترچه‌ی خودتان اکتفا کنید.
۳- با دانش‌آموزانی که بدرفتاری دارند با حساسیت رفتار کنید
می‌دانید برای چه گفتیم اسم بچه‌ای که بدرفتاری خود را تکرار می‌کند روی تخته ننویسید؟ برای این یکی از رفتارهایی که دانش‌آموز را از هم‌کلاسی‌هایش جدا می‌کند و به او حس عدم تعلق و طرد شدن می‌دهد یا راه را برای انگ خوردن او باز می‌کند پزهیز کرده باشید. اگر نام او را در دفتر خودتان یادداشت کنید، او می‌داند که بدرفتاری کرده ولی در عین حال می‌داند که فرصت توقف و اصلاح رفتار خود را بدون عواقب بیشتر و طرد شدن دارند.
۴- فرصت‌هایی برای گوش دادن به نظرات دانشآموزان ایجاد کنید
مخصوصا در ایام کرونا و وضعیت اقتصادی دشوار خانواده‌ها، شاید شما تنها کسی باشید که می‌تواند حرف‌های دانشآموزان را بشنود. این رویکرد در هنگام حل و فصل تعارضات بین دانشآموزان کلاس هم اهمیت زیادی دارد.
۵- یک رویکرد «داربستی» برای یادگیری ایجاد کنید
رویکرد داربستی به این معنی است که به جای این‌که دانش‌آموزانی را که از سرعت یا توانایی یادگیری مشابه برخوردار نیستند از گروه اصلی جدا کنید، آنها را در گروه اصلی و کنار دیگر دانشآموزان قرار دهید و از آنها حمایت کنید تا بنای آموزشی که در حال کار روی آن هستید سرپا بماند.
۶- از نیازهای خاص هر دانش‌آموز در کلاس خود آگاه باشید
برخی نیازهای دانشآموزان به‌راحتی قابل برآورده شدن هستند. تنها باید آنها را بشناسید. برای مثال بسیاری از دانشآموزان دارای معلولیتِ خوانش‌پریشی (Dyslexia) برای خواندن متن سیاه در پس زمینه‌‌ی سفید مشکل دارند. شما می‌توانید صرفاً با تغییر رنگ در محتوای آموزشی و اجتناب از رنگ سیاه روی سفید یا تغییر رنگ به رنگ‌هایی که تضاد کم‌تری دارند نه تنها به دانشآموزان دارای معلولیت بلکه شاید به آن دسته از دانش‌آموزانی که مشکل‌شان خفیف‌تر است و هنوز تشخیص داده نشده کمک کنید. همواره تلاش کنید از دانش‌آموزان‌تان به گونه‌ای حمایت کنید که به نفع همه‌ی کلاس باشد.
۷- جدول زمانی و اطلاعات کلیدی را به وضوح نمایش دهید
این یکی از آن تغییرات کوچکی است که می‌توانید ایجاد کنید تا به دانشآموزان کمک کند احساس تعلق بیش‌تری به کلاس خود داشته باشند. مشخص کردن این‌که در طول کلاس و در چه زمان‌هایی قرار است درباره‌ی چه چیزهایی بحث شود بخصوص به دانشآموزان دارای معلولیتِ خوانش‌پریشی یا دانشآموزان با اختلالات طیف اوتیسم (ASD) کمک می‌کند تا مشارکت بیش‌تری در کلاس داشته باشند. به دیگر دانشآموزان نیز کمک می‌کند اگر فعالیت یا موضوعی را جالب ندانستند به امید رسیدنِ نوبتِ بحث جالب‌تر به مشارکت ادامه دهند.
۸- برای برنامه‌ریزی محتوای کلاس خود از ارزیابی اولیه‌ی دانشآموزان بهره بگیرید
هنگامی که در حال برنامه‌ریزی برای آموزش موضوعی جدید هستید، فقط به فرض کردن آنچه دانش‌آموزان‌تان از قبل می‌دانند یا نمی‌دانند، بسنده نکنید. از آنها بخواهید دانش خود از موضوع را با شما در میان بگذارند. به این ترتیب، از چیزهایی که دانشآموزان دوست دارند درباره‌‌شان بیشتر بشنوند اطلاع پیدا می‌کنید و آنچه را که خوب یاد گرفتهاند دوباره و دوباره توضیح نمی‌دهی. از این طریق امکان مشارکت در یادگیری بیشتر دانشآموزان و کناره‌گیری نکردن آنها از جریان آموزش را هم فراهم می‌کنید.
۹-به دانشآموزان اجازه دهید نحوه‌ی نمایش آموخته‌های خود را خود انتخاب کنند
برای آزمودن آموخته‌های دانشآموزان هر بار از آزمون کتبی استفاده نکنید. سعی کنید روش‌های دیگری هم استفاده کنید. هر از چندی از آنها بخواهید با روش‌های خلاقانه‌ای که خودشان دوست دارند دانسته‌هایشان را نمایش دهند. مثلا ساخت یک پادکست یا یک پوستر دیجیتال.
۱۰- پیشرفت یک دانش‌آموز را با دیگری مقایسه نکنید
با تمرکز روی پیشرفت شخصی دانش‌آموز به جای مقایسه‌ی او با دیگر دانشآموزان به دانش‌آموزان‌تان می‌آموزید که یادگیری نه یک رقابت که یک روند بی‌پایان است. از دانش‌آموزتان بپرسید که فکر می‌کند با این درس، چه چیزی را بهتر از قبل یاد گرفته است. البته گاهی دانشآموزان پیشرفتی ندارند و این می‌تواند برای‌شان و به‌ویژه آن‌هایی که نیازهای ویژه دارند، ناامیدکننده باشد. وقتی دانش‌آموزتان پیشرفتی نداشته است به او یادآوری کنید که شناخت چیزهایی که نمی‌داند هم بخشی از فرایند یادگیری و پیشرفت است. در این موارد از آنها بخواهید که به جای صحبت درباره‌ی چیزهایی که یاد گرفتهاند درباره‌ی این صحبت کنند که برای یاد گرفتنِ چه موضوعاتی نیاز به زمان و تمرین بیشتر دارند.
منابع:
گزارش آینده‌ی آموزش؛ سازمان یونسکو
چگونه یک کلاس دربرگیرنده ایجاد کنیم؟؛ پروژه‌ی برنامه‌ی زنبور